Prokurator – funkcjonariusz publiczny prokuratury uprawniony do samodzielnego wykonywania charakterystycznych czynności. Jako funkcjonariusz prokuratury strzeże praworządności oraz czuwa nad ściganiem przestępstw.
Zasada niezależności prokuratorów:
Oznacza ona, że prokurator nie musi uzyskiwać dla swoich czynności uprzedniej zgody przełożonego. A po dokonaniu czynności, nie musi ona być przez przełożonego zatwierdzona. Prokuratorzy nie są niezawiśli – więc nie podlegają tylko Konstytucji i ustawom – muszą wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonych. Prokuratorowi jednak nie można wydać polecenia wykonania konkretnej czynności procesowej (art. 8 ust 2) np. co do sposobu zakończenia sprawy lub zajęcia stanowiska podczas rozprawy sądowej .
Niezależność prokuratorów gwarantują m.in. takie instytucje jak:
immunitet formalnoprawny od przestępstw i materialny od wykroczeń za które prokuratorzy odpowiadają dyscyplinarnie,
zakaz piastowania innych stanowisk,
zakaz wykonywania zajęć, które przeszkadzałyby w pełnieniu obowiązków, uchybiałyby godności urzędu lub podważałyby zaufanie do jego bezstronności,
zakaz przynależności do partii politycznych i brania udziału w działalności publicznej,
zakaz sprawowania mandatu posła lub senatora,
zapewnienie stabilizacji materialnej i zawodowej, równej sędziom odpowiedniego szczebla.
W Polsce prokuratorzy mają następujące uprawnienia:
sprawują pełny nadzór i kontrolę nad postępowaniem przygotowawczym (z wyjątkiem spraw prowadzonych przez Izbę Skarbową), samodzielnie prowadzą (wszczynają, umarzają, zamykają) postępowania przygotowawcze w istotnych sprawach o przestępstwa (śledztwa, niektóre dochodzenia), wydają w razie potrzeby postanowienia o wspólnym/odrębnym rozpoznaniu spraw,
mogą zlecać wykonanie czynności postępowania przygotowawczego (w całości lub części) Policji albo innym organom ścigania,
wnoszą akt oskarżenia (z wyjątkiem spraw prowadzonych przez Izbę Skarbową) lub go zatwierdzają, pełnią funkcję oskarżyciela publicznego w sprawach o przestępstwa,
występują z wnioskiem do sądu o tymczasowe aresztowanie (ewentualnie o europejski nakaz aresztowania), wydają zarządzenia o zgodzie lub odmowie zgody na widzenie z osobą aresztowaną, cenzurują ogólną korespondencję aresztowanych,
wystawiają listy gończe, mają prawo do ich nieodpłatnej publikacji w mediach ukazujących się częściej niż raz w tygodniu (dzienniki), a odpłatnie także do publikacji innych ogłoszeń,
mogą żądać udzielenia określonych informacji przez instytucje państwowe i prywatne w trybie art. 15 §2-3 kpk,
mogą samodzielnie dokonać przesłuchania lub przeszukania, a także dokonują w przypadku śledztw wizji lokalnej, mogą zarządzać przeprowadzenie wywiadu środowiskowego,
nakładają kary pieniężne w postępowaniu przygotowawczym za niestawiennictwo (świadka, biegłego, tłumacza lub specjalisty), bezpodstawne uchylanie się od złożenia zeznania lub innych ww. czynności, mogą zażądać doprowadzenia przez Policję (także osób osadzonych),
wydają postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym w postępowaniu przygotowawczym,
mogą zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie każdej osoby podejrzanej o utrudnianie postępowania („w bezprawny sposób”),
mogą zlecić Policji przeszukanie lub zatrzymanie rzeczy, a poczcie i instytucjom telekomunikacyjnym także korespondencji i przesyłek,
w postępowaniach o określone przestępstwa mogą wnioskować do sądu o zarządzenie kontroli i utrwalania wszelkich rozmów i przekazów informacji, nie tylko telefonicznych,
mogą w uzasadnionych przypadkach przedłużać postępowanie przygotowawcze poza podstawowe terminy ustawowe,
wnioskują do sądu w sprawie dopuszczenia zeznań świadka koronnego, a także objęcia go szczególną ochroną,
wnioskują do sądu w postępowaniu wykonawczym, biorą udział w posiedzeniach w ramach tego postępowania,
mogą wnioskować do sądu o ukaranie podmiotu zbiorowego, np. firmy, na podstawie stwierdzonych w postępowaniu przestępstw osób fizycznych,
rozpatrują zażalenia na nieprowadzenie postępowania przygotowawczego i mogą je uwzględnić bez kierowania do sądu,
wydają postanowienia o ujawnieniu danych osób, przeciwko którym toczy się postępowanie,
w przypadku cięższych przestępstw (gdy spodziewana jest kara pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia) mogą wnioskować do sądu o umieszczenie podejrzanego na obserwacji w zakładzie psychiatrycznym, co trwa do 8 tygodni,
wydają zarządzenia o zgodzie lub odmowie udostępnienia akt, mogą mieć dostęp do akt postępowania sądowego w każdym czasie,
mogą brać udział w sprawach o wykroczenia (również samodzielnie składać wniosek o ukaranie)oraz administracyjnych, a także z kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
mogą żądać wszczęcia postępowania cywilnego oraz wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu jeżeli wymaga tego ochrona praworządności, praw obywatelskich lub interesu społecznego[6].
Czynności prokuratura co do zasady mogą, na życzenie strony (zażalenie), podlegać kontroli właściwego sądu ze względu na przysługujące każdemu prawo do odwołania od decyzji organów państwa.
Prokurator jest zobowiązany postępować zgodnie ze ślubowaniem prokuratorskim, w służbie i poza służbą strzec powagi sprawowanego urzędu i unikać wszystkiego, co mogłoby przynieść ujmę godności prokuratora lub osłabiać zaufanie do jego bezstronności. W okresie zajmowania stanowiska prokurator nie może należeć do partii politycznej ani brać udziału w żadnej działalności politycznej (ubiegającemu się o mandat posła, senatora albo radnego udziela się urlopu bezpłatnego na czas kampanii wyborczej). Prokurator jest obowiązany stale podnosić kwalifikacje zawodowe. Ustawa nakłada też na prokuratora obowiązek uczestniczenia w szkoleniach i innych formach doskonalenia zawodowego. Prokuratorzy są zobowiązani nie tylko do wydawania prawidłowych postanowień i zarządzeń, ale też do terminowości ich wydawania.
Odpowiedzialność dyscyplinarna prokuratorów jest dwuinstancyjna. W I Instancji orzeka Sąd Dyscyplinarny dla Prokuratorów przy Prokuratorze Generalnym a II instancji Odwoławczy Sąd Dyscyplinarny dla Prokuratorów przy Prokuratorze Generalnym. Od orzeczeń sądu odwoławczego przysługuje kasacja do Sądu Najwyższego. Prokuratorzy-sędziowie sądów dyscyplinarnych są wybierani na okresy 4 letnich kadencji. Przy orzekaniu są niezawiśli i podlegają wyłącznie konstytucji oraz ustawom.
